Charley Toorop in Kröller-Müller

Kröller-Müller

In 1938 maakte Eva Besnyö een foto van haar schoonmoeder in het atelier. Zij was getrouwd met John Fernhout, de enige zoon van kunstenares Charley Toorop. We zien een kunstenaar in een kale klinische ruimte: Charley Toorop werkt in een witte jas aan het schilderij 'Portretgroep van H.P. Bremmer en zijn vrouw met kunstenaars uit hun tijd'. Toorop schilderde dit werk in opdracht van de Kröller-Müller Stichting.

Charley Toorop

Het Kröller-Müller Museum bezit inmiddels meer dan veertig schilderijen van Charley Toorop. De basis van deze verzameling werd gelegd door H.P. Bremmer, die Helene Kröller-Müller adviseerde bij de aankopen voor haar collectie. Van de jonge kunstenares werd in 1916 al een werk aangeschaft: 'Twee kinderen' (1915). "Behalve Mondriaan, Van der Leck en Van Doesburg is er geen kunstenaar, die het gezicht van de Nederlandse kunst in de eerste helft van de twintigste eeuw zo heeft bepaald als Charley Toorop (1891-1955)," schreef Jaap Bremer in 'Charley Toorop: werken in de verzameling van het Kröller-Müller Museum'. Deze uitgave van het rijksmuseum in Otterlo over het werk van de Nederlandse kunstenares verscheen in 1995.

Portretgroep van H.P. Bremmer

Fernhout

Charley Toorop was de dochter van kunstenaar Jan Toorop (1858-1928) en Annie Hall (1860-1929). Zij werd op 24 maart 1891 in Katwijk geboren en groeide op in een milieu waarin kunst, muziek, literatuur en het rooms katholieke geloof het leven beheersten. De schilderijen uit de beginjaren ontstonden onder invloed van de luministen: naast elkaar geplaatste kleurstippen en strepen moesten de ervaring van het licht in het landschap oproepen. Charley debuteerde in de kunstenaarskolonie Domburg. Korte tijd later was haar werk ook in Amsterdam te zien. St. Lucas exposeerde een schilderij van de kunstenares in 1909: 'Dorpskerkje'. Later dat jaar verhuisde het gezin Toorop naar Nijmegen en ontmoette ze de filosofiestudent Henk Fernhout. Zij trouwde met hem in maart 1912. "Dit huwelijk was echter volstrekt tegen de zin van Jan Toorop en Annie Hall, die als overtuigde katholieken de anarchistische en a-christelijke denkbeelden van Fernhout sterk afkeurden," schreef Jaap Bremer. Het kwam tot een breuk met haar ouders. Charley en Henk kregen drie kinderen: Edgar (1912-1974, kunstschilder), John (1913-1987, cineast) en Annetje (1916). De relatie met Henk, die een alcoholprobleem had, verslechterde snel. Het huwelijk werd in 1917 ontbonden.

Kubisme en mystiek

De persoonlijke problemen resulteerde in een kunstzinnige omslag. In 1911 bezocht zij een tentoonstelling van kubisten in Amsterdam. Zij verwerkte de invloed van Pablo Picasso, Georges Braque en André Derain op een eigen manier. Jaap Bremer: "De vormen zijn weinig ruimtelijk en worden aangeduid met strakke vlakken, het kleurgebruik is donker."
Daarnaast werd zij aangetrokken door theosofie en oosterse mystiek. De invloed hiervan zien we in de eerste aankoop van Kröller-Müller, 'Twee kinderen'. Haar kinderen staan in een aura, als een aanduiding van de uitstraling van hun persoon, zei Bremer.

Bergen

De ruzie met haar ouders werd bijgelegd. Dankzij financiële steun van haar vader bouwde Charley Toorop het huis 'de Vlerken' in Bergen. Het grote atelierraam op de bovenste etage liep schuin naar beneden. Het huis was in 1922 klaar. Elf jaar later fotografeerde Eva Besnyö haar schoonmoeder in het ruime atelier. John Fernhout ontmoette haar in Berlijn, toen hij daar leerde aan de Agfa-Schule. In 1933 traden zij in het huwelijk. In de uitgave over de collectie van Charley Toorop in het Kröller-Müller Museum staan een aantal interessante foto's van Besnyö van de atelierwoning in Bergen. We zien haar atelier met piano en we zien de kunstenares aan het werk: 'Kaasmarkt van Alkmaar', 'Bremmergroep' en 'Drie generaties'.

Drie generaties

Vooral 'Drie generaties' maakte indruk. "Het was haar laatste grote groepsportret en had voor haar een zeer grote betekenis," schreef Bremer. "Al sinds de tentoonstelling van werk van Jan Toorop, haar zelf en Edgar in 1937 bij de kunsthandel Nieuwenhuizen Segaar in Den Haag [...] hield het idee haar bezig om dit bijzondere gegeven tot onderwerp te kiezen voor een schilderij." 'Drie generaties' ontstond moeizaam. Jan Toorop was in maart 1928 overleden. Een bronzen kop van John Rädecker verving hem in de linker bovenhoek. Op de foto van Eva Besnyö uit 1941 is te zien dat Charley begon met het portret van haar vader. De plekken waar haar zoon en haar zelfportret zouden komen waren aangeduid met enkele silhouetlijnen. Charley had veel te danken aan haar vader. De expressieve beeltenis van Rädecker kreeg een prominente plaats in haar atelier. Zoonlief Edgar had echter weinig zin om te exposeren. Het schilderij werd pas na de oorlog voltooid en aangekocht door het museum Boymans-Van Beuningen in Rotterdam.

Dichtgeschoven gordijn

Het Kunstmuseum Den Haag, het Van Abbemuseum in Eindhoven en het Stedelijk Museum in Amsterdam toonden haar werk ter ere van haar zestigste verjaardag. In 1953 ontving ze de jaarlijkse 'Prijs voor Beeldende Kunst' en een jaar later nam zij deel aan de Biennale in Venetië.
Eva Besnyö fotografeerde haar ook in de tuin bij 'de Vlerken'. Charley Toorop schilderde enkele fraaie florastukken. Deze schilderijen zijn minder streng dan haar portretten en ogen daarom vrijer en vrolijker. Ze hebben het heldere kleurgebruik van haar vroege werk, maar getuigen anderzijds van de naderende dood. De zelfportretten uit 1954 en 1955 laten haar zien als een vrouw, die vervuld is van het besef van het komende einde van haar leven, zei Jaap Bremer. "Het licht dichtgeschoven gordijn op het laatste portret en het omgekeerde hoofd zouden metaforen kunnen zijn voor de afsluiting van haar leven en de terugblik daarop." Dit schilderij is te zien in het Stedelijk Museum in Alkmaar. De kunstenaar Dirk Nijland, een vriend van het eerste uur, noemde haar 'een karaktertje', 'sterk en eerlijk'.
Charley Toorop overleed op 5 november 1955 in haar woning in Bergen.

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaarde nieuwsbrief schenken we ook veel aandacht aan kunst en kunstenaars. Lees Kunstbegrip als u meer wilt weten over de belangrijkste kunststromingen en kunstenaars.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Kunstbegrip

'Kunstbegrip: columns over kunst en kunstenaars' van Ruud van Capelleveen is een interessante en afwisselende publicatie en mede daarom geschikt voor elke kunstliefhebber.
Met deze uitgave komt u veel te weten over de belangrijkste kunststromingen en kunstenaars uit met name de laatste eeuw.
Bekijk: Kunstbegrip

Lees verder: meer kunstenaars

Kunstenaars A/Z
Kunstwerken

In 'Kijken naar kunst' staan honderdvijftig interessante en fraai geïllustreerde verhalen van Ruud van Capelleveen over opmerkelijke kunstenaars. Hij koos interessante voorbeelden.
De belangrijkste kunststromingen tussen de renaissance en de twintigste eeuw komen in deze uitgave ter sprake.
Kijken naar Kunst


Lees over de belangrijke episodes uit onze vaderlandse geschiedenis.

Door de Nederlandse geschiedenis is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland.
Door de Nederlandse geschiedenis