Kunst en kleur van Johannes Itten

Bauhaus

De kunstschilder en pedagoog Johannes Itten was een van de kleurrijkste figuren van Bauhaus. Bauhaus was een kunstopleiding in Weimar en later te Dessau in Duitsland, waar nieuwe wegen werden bewandeld om toekomstige kunstenaars, architecten en ontwerpers een zo breed mogelijke voorbereiding en kennis mee te geven. Bauhaus werd opgericht in 1919 en enkele maanden na de machtsgreep van Adolf Hitler in 1933 ontbonden.

Leraar

Johannes Itten oefende een grote invloed op zijn leerlingen uit. Hij hing de Mazdaznan-leer aan. Zijn leerlingen gingen gekleed in een soort Russisch hemd met wijde broek. Zij droegen hun haar in een pony. Itten en zijn leerlingen vormden binnen Bauhaus een eigen groep, die door anderen als intimiderend werd ondervonden. Het leraarschap aan het Bauhaus duurde dan ook niet lang. Johannes Itten nam in 1922 ontslag na een ruzie met Walter Gropius over commercieel werk, dat binnen Bauhaus werd uitgevoerd.
De pedagogische benadering van Johannes Itten bij Bauhaus was opmerkelijk. Bewegings- en ademhalingsoefeningen vormden vaak het begin van zijn lessen. De leerlingen moesten zich losmaken, voordat zij richting en orde konden scheppen. Volgens Paul Citroen straalde er iets demonisch van Itten uit. Als docent was hij intens geliefd en door zijn vele tegenstanders werd hij evenzeer gehaat.

Johannes Itten

Johannes Itten werd in november 1888 in Südern-Linden in Zwitserland geboren. Hij volgde korte tijd een opleiding aan de kunstacademie in Genève. Het onderwijs aan deze academie beviel hem niet en Itten keerde terug naar Bern, waar hij les kreeg van de abstracte kunstschilder Eugène Gilliard.
Tussen 1919 en 1922 gaf Johannes Itten les aan het Bauhaus. Hij publiceerde later het boek "Kunst en kleur" dat zijn ideeën beschrijft over compositie en kleur, gebaseerd op de kleurencirkel van Adolf Hozel. Uitgangspunt in deze studie was de kleurencirkel van Itten met twaalf kleuren.
In april 1923 verliet Johannes Itten Bauhaus, omdat hij uit principiële redenen het aannemen van commerciële opdrachten door de school afwees. Itten ging naar het centrum van de Mazdaznan-sekte in het Zwitserse Herrliberg, waar hij enige tijd doceerde en ateliers leidde. In 1925 stichtte hij in Berlijn de Johannes Ittenschule. In 1938 verliet hij Duitsland. Na enkele jaren in Nederland, keerde hij terug naar Zwitserland, waar hij directeur werd van de kunstacademie in Zürich. In deze stad richtte hij het Rietbergmuseum voor Aziatische kunst op. Johannes Itten overleed in mei 1967 in Zürich.

Willem Sandberg

Het voorwoord in de door Cantecleer uitgegeven studie over de kleurenleer van Itten (Kunst en kleur: een kleurenleer over het subjectief beleven en objectief leren zien van kleur als weg naar de kunst, 2002, ISBN 9021300567) is voorzien van een voorwoord van de voormalige directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Willem Sandberg kende Itten goed. Hij was een leerling van de Zwitserse kunstenaar en pedagoog en met hem bevriend.
In zijn korte voorwoord in "Kunst en kleur" beschrijft Sandberg Itten als een autoritaire figuur, die graag de mensen beleefde en hiervoor een eigenmachtige aanpak gebruikte. Toen de vriendschap groeide, verdween het autoritaire gedrag echter.
Sandberg bewonderde Itten: 'Zijn inzicht in het wezen der kunst en zijn voorliefde voor Oosterse wijsheid gaven hem een persoonlijke verhouding tot de figuren en voorwerpen, die hij daar [in het Rietbergmuseum voor Aziatische kunst] op eigen wijze groepeerde.' In 1957 organiseerde Willem Sandberg, ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van Johannes Itten een overzichtstentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam.

Kunst en kleur

Johannes Itten wilde met het boek "Kunst en kleur" een bruikbare manier aanreiken aan hen 'die belang stellen in de problemen van de artistieke kleurtoepassing.' 'Wil men een verafgelegen en hooggestemd doel bereiken, dan is het raadzaam om in het begin een wagen te gebruiken, om snel en zeker vooruit te komen.' Itten maakte voor zijn studie onder meer gebruik van materiaal, dat door zijn leerlingen was aangedragen. Hij zag zijn leer als 'een esthetische kleurenleer, ontstaan uit de ervaring en de opvatting van een schilder.' Voor de kunstenaar is de kleurwerking belangrijk en niet de kleurwerkelijkheid, die door natuur- en scheikundigen wordt bestudeerd. 'Ik weet, dat het diepste en meest wezenlijke geheim van de kleurwerkingen zelfs voor het oog verborgen blijft en alleen met het hart doorgrond kan worden. Het meest wezenlijke onttrekt zich aan exacte formuleringen.'

Kleurencirkel van Itten

De basis van de kleurenleer van Johannes Itten is de kleurencirkel. Deze kleurencirkel geeft de kleurenordening aan. In tegenstelling tot Nobelprijswinnaar Wilhelm Ostwald (1853-1932), die blauw tegenover geel plaatste, zette Itten in zijn cirkel blauw tegenover oranje. Volgens Itten moeten de tegenover elkaar liggende kleuren in de kleurencirkel complementair zijn en bij menging grijs opleveren. Itten: 'Dit fundamentele onderscheid in de opbouw van de kleurencirkel leidt tot de onbruikbaarheid van de kleurencirkel van Oswald voor de schilderkunst en de toegepaste kunst.'

Voorbeelden

In "Kunst en kleur" staan veel voorbeelden en afbeeldingen van kunstwerken van uiteenlopende kunstenaars als Enguerand Charonton, Piet Mondriaan, Francisco Zurbaràn, Rembrandt, Pablo Picasso, Auguste Renoir, Paul Cézanne, Vincent van Gogh en Paul Klee. Daarnaast staan in "Kunst en kleur" tientallen kleurrijke afbeeldingen die de theorie van Johannes Itten inzichtelijk maken.
Itten koos voor bekende kunstwerken omdat iedereen deze kunstwerken kent. 'Wie in de schilderijen van Francesca, Rembrandt, Breughel, Cézanne en vele andere meesters slechts de objectieve werkelijkheid en de symbolische inhoud ziet, voor hem blijft hun artistieke kracht en schoonheid verborgen. De zin en de taak van elke artistieke inspanning is het geestelijke wezen van vorm en kleur vrij te maken en het te verlossen uit de boeien van de wereld van de objecten. Uit een dergelijk streven werd de voorstellingsloze kunst geschapen.'

Belang van vorming

In zijn nawoord vatte Johannes Itten het belang van zijn studie samen: 'beslissend voor de kunst zijn niet de expressieve- en uitbeeldingsmiddelen, maar de mens met zijn karakter en zijn menszijn. Eerst komt de vorming en scholing van de mens, dan mag hij vormen.'

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaarde nieuwsbrief schenken we ook veel aandacht aan kunst en kunstenaars. Lees Kunstbegrip als u meer wilt weten over de belangrijkste kunststromingen en kunstenaars. Johannes Itten is opgenomen in Kunstbegrip: Columns over kunst en kunstenaars.


Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Kunstbegrip

'Kunstbegrip: columns over kunst en kunstenaars' van Ruud van Capelleveen is een interessante en afwisselende publicatie en mede daarom geschikt voor elke kunstliefhebber.
Met deze uitgave komt u veel te weten over de belangrijkste kunststromingen en kunstenaars uit met name de laatste eeuw.
Bekijk: Kunstbegrip

Lees verder: meer kunstenaars

Kunstenaars A/Z
Kunstwerken

In 'Kijken naar kunst' staan honderdvijftig interessante en fraai geïllustreerde verhalen van Ruud van Capelleveen over opmerkelijke kunstenaars. Hij koos interessante voorbeelden.
De belangrijkste kunststromingen tussen de renaissance en de twintigste eeuw komen in deze uitgave ter sprake.
Kijken naar Kunst


Lees over de belangrijke episodes uit onze vaderlandse geschiedenis.

Door de Nederlandse geschiedenis is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland.
Door de Nederlandse geschiedenis

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.