Kris

Gefascineerd door de kris

Museum Nusantara in Delft presenteert in haar tentoonstelling de mooiste en meest bijzondere krissen uit de eigen collectie. Daarbuiten is rijkelijk geput uit drie unieke particuliere verzamelingen. Bezoekers krijgen een indruk van de verscheidenheid aan krissen uit heel Zuidoost-Azië.
Al eeuwenlang zijn mensen gefascineerd door de kris. Niet alleen in Azië maar ook in het westen roept het wapen sterke reacties en zelfs emoties op. De eerste krissen in Europa zijn meegenomen tijdens de zoektochten naar specerijen die aan het eind van de zestiende eeuw vanuit Spanje, Portugal en Nederland werden ondernomen.

De kris; bewierookt, gekoesterd en gevreesd

Een kris is een dolkachtig steekwapen dat aan beide zijden scherp is. De kris heeft een recht of gegolfd lemmet. Kris is afgeleid van het oud-Javaanse woord ngeris dat 'steken' of 'doorboren' betekent. De vorm van het lemmet (wilah) symboliseert een slang, de mythische naga. De Indonesische term om de vorm van de kris mee aan te duiden is dapur. Er zijn twee hoofdtypes te onderscheiden: dapur bener het rechte lemmet (ook wel genoemd de slang in ruste) en dapur luk (de bewegende slang), het gegolfde lemmet. Soms zijn op het lemmet verschillende versieringen zoals een singa (leeuw), naga (slang) of een olifantsslurf aangebracht. De stootplaat (ganja) sluit de basis van het lemmet af. Het is een platte ijzeren reep. Door een gat in het midden is dit stuk bevestigd aan de peksi, de lange pen die uit het lemmet van de kris steekt. De greep wordt hier overheen geschoven om zodoende bevestigd te worden aan de kris. Om er voor te zorgen dat de greep stevig zit wordt de peksi omwonden met textiel. Er wordt in Indonesië wel gezegd dat als de peksi gebroken is, de kracht uit de kris is verdwenen.

Lange geschiedenis

Met enige zekerheid is te zeggen dat de voorloper van de huidige kris zich op Java heeft ontwikkeld tussen de 9de en veertiende eeuw. Aangezien er geen geschreven bronnen uit die tijd bestaan vormen tempelreliëfs het enige materiaal waaruit men kan afleiden dat er dolkachtige wapens bestonden. Een voorbeeld is het reliëf op de uit de negende eeuw daterende Borobudur in Midden-Java. Candi Sukuh, een tempel uit 1430, gelegen op de helling van de berg Lawu in Midden-Java vertoont eveneens een belangrijk reliëf. een krissensmid en een man die een blaasbalg bedient, een aantal gesmede wapens en centraal een dansende olifant, mogelijk de Hindoe God Ganesha. Bovengenoemd tempelreliëf dateert uit een periode die we aanduiden als Majapahit periode, zo genoemd naar het machtige Javaanse vorstendom dat van 1294 tot 1527 grote delen van de Indonesische archipel overheerste. Een bepaald type kris, waarbij lemmet en greep uit een stuk zijn gesmeed, wordt aangeduid als kris Majapahit of kris Sajen. De greep stelt een gestileerd hoekig mensfiguurtje voor dat soms staand en soms in hurkzit is weergegeven. We nemen aan dat het rechte lemmet het oudste is. Het gegolfde lemmet is waarschijnlijk later ontstaan.

Vormgeving

Met de verbreiding van de Islam op Java in de veertiende eeuw kwam er een taboe op het afbeelden van duidelijk herkenbare menselijke figuren. Al werd dit niet altijd en overal nageleefd. Op ingenieuze wijze wist men de mensfiguur zo te stileren en abstraheren dat deze de vorm kreeg van de klassieke Solo en Yogya greep. Ook ontstond er een nieuwe stilistische vormgeving met blad- en bloemenranken. Op het hindoeïstische Bali kende men de beperking door de Islam niet. Mensen, goden en demonen, olifanten, insecten en andere dieren zien we er afgebeeld als krisgreep. Madura kent krisgrepen in de vorm van een soort bloemzuiltje. Deze komen ook in Oost-Java voor, dat veel Madurese immigranten heeft gekend. Typisch voor Madura zijn ook grepen versierd met motieven ontleend aan de Nederlandse krijgsdienst (tressen, epauletten, wapenschilden etc.) en anderzijds krissen met de afbeelding van een gevleugeld paard, vogels en rijke plantaardige ornamenten.

Tentoonstelling

Museum Nusantara
St. Agathaplein 4, Delft
Van 29 oktober 2006 t/m 27 mei 2007

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief schenken we ook veel aandacht aan kunst en kunstenaars. Lees Kunstbegrip als u meer wilt weten over de belangrijkste kunststromingen en kunstenaars.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Kunstbegrip

'Kunstbegrip: columns over kunst en kunstenaars' van Ruud van Capelleveen is een interessante en afwisselende publicatie en mede daarom geschikt voor elke kunstliefhebber.
Met deze uitgave komt u veel te weten over de belangrijkste kunststromingen en kunstenaars uit met name de laatste eeuw.
Bekijk: Kunstbegrip

Lees verder: meer kunstenaars

Kunstenaars A/Z
Kunst en Cultuur
Kunst en Cultuur november 2006

In 'Kijken naar kunst' staan honderdvijftig interessante en fraai geïllustreerde verhalen van Ruud van Capelleveen over opmerkelijke kunstenaars. Hij koos interessante voorbeelden.
De belangrijkste kunststromingen tussen de renaissance en de twintigste eeuw komen in deze uitgave ter sprake.
Kijken naar Kunst


Lees over de belangrijke episodes uit onze vaderlandse geschiedenis.

Door de Nederlandse geschiedenis is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland.
Door de Nederlandse geschiedenis